W każdej pracy licencjackiej muszą się znaleźć przypisy – poprawne wykorzystywanie tzw. aparatu bibliograficznego to podstawowa umiejętność, jaką uczą studia wyższe. Zrobienie przypisów nie jest jednak proste – najpierw musisz wybrać styl cytowania, a potem konsekwentnie się go trzymać. Wyjaśniam, jak zrobić przypisy w pracy licencjackiej i na co należy zwrócić szczególną uwagę!
Który rodzaj przypisów wybrać do pracy licencjackiej?
Istnieję trzy rodzaje przypisów, w zależności od miejsca, w którym się znajdują. Są to przypisy dolne, końcowe oraz wewnątrztekstowe (w tekście). Wybór rodzaju przypisów związany jest ze stylem cytowania, na jaki się decydujesz – ale w praktyce łatwiej jest dobrać styl cytowania do preferowanego rodzaju przypisów, niż na odwrót.
Przypisy dolne
Przypisy dolne to najczęściej wybierana forma odwołań w pracach licencjackich w Polsce. Znajdują się one na dole strony, na której pojawia się odniesienie do źródła. Dzięki takiemu umiejscowieniu czytelnik może od razu sprawdzić szczegóły cytowanej treści, bez konieczności przewracania kartek w poszukiwaniu informacji w bibliografii czy na końcu pracy. Przypisy dolne są szczególnie przydatne w pracach humanistycznych, gdzie ilość odwołań do różnych źródeł jest bardzo duża, a tekst wymaga ciągłego podparcia argumentacji literaturą naukową.
Przykładowo, jeśli autor w pracy z zakresu historii odnosi się do konkretnej książki, przypis dolny może wyglądać następująco:
A. Nowak, Historia Polski, PWN, 2020, s. 45.
Taki przypis informuje czytelnika o dokładnym źródle danej informacji, a jednocześnie wskazuje stronę, na której można znaleźć daną treść. W praktyce przypisy dolne są często wykorzystywane do odwoływania się do książek, artykułów naukowych, dokumentów archiwalnych, a nawet wywiadów. Na przykład w pracy o literaturze polskiej autor może umieścić przypis odnoszący się do wiersza Adama Mickiewicza: A. Mickiewicz, Dziady, t. II, PWN, 2005, s. 89.
Przypisy dolne znajdują zastosowanie również przy podawaniu dodatkowych wyjaśnień. Autor może na przykład doprecyzować znaczenie użytego terminu lub odwołać się do poprzednich badań, które nie zostały szerzej omówione w głównej części tekstu. Są uniwersalne, uważa się je jako złoty standard, wybierany przez większość autorów prac licencjackich w Polsce. Nie ma jednak nakazu korzystania z nich, a w niektórych sytuacjach warto wybrać inny rodzaj przypisów.
Przypisy końcowe
Przypisy końcowe są mało popularne wśród polskich naukowców. Spopularyzował je chicagowski styl cytowania. W tej formie przypisy umieszcza się na końcu całej pracy w formie zbiorczej listy. Taki układ sprawdza się szczególnie w długich tekstach, gdzie dużą liczbę przypisów można zgrupować, unikając przy tym zbytniego przepełnienia dolnej części każdej strony.
Na przykład w pracy z zakresu socjologii możesz zapisać przypis końcowy w następujący sposób:
B. Malinowski, Argonauts of the Western Pacific, Routledge, 1922, s. 35.
Przypisy końcowe są często stosowane w projektach wieloautorskich, gdzie jeden rozdział odnosi się do różnych źródeł, a autorzy chcą zachować spójność strukturalną. Wadą tego rozwiązania jest jednak mniej wygodny dostęp do informacji – czytelnik musi przewracać kartki lub przewijać dokument, aby znaleźć odpowiedni przypis. Nie sprawdzają się najlepiej w pracy licencjackiej – jeśli chcesz skorzystać z przypisów końcowych skonsultuj się z promotorem i upewnij się, że wyraża on na to zgodę.
Przypisy w tekście
Przypisy w tekście, znane również jako cytowania w stylu harwardzkim, polegają na umieszczeniu odwołania bezpośrednio w głównym tekście pracy. Takie przypisy zawierają najczęściej nazwisko autora, rok wydania publikacji oraz numer strony, na przykład: (Kowalski, 2019, s. 23).
Styl ten jest szczególnie popularny w pracach z zakresu nauk przyrodniczych i społecznych, rzadziej humanistycznych. Podajmy jako przykład wymyślony fragment pracy o wpływie mediów społecznościowych na młodzież, który zawiera cytat z badań: „Młodzież spędza średnio 4 godziny dziennie w mediach społecznościowych” (Smith, 2021, s. 45).
Choć przypisy w tekście są bardziej zwięzłe i oszczędzają miejsce, zaburzają płynność czytania, jeśli często występują. Dlatego ich użycie jest najbardziej efektywne w tekstach o bardziej technicznym charakterze, gdzie mniej miejsca poświęca się na interpretację, a więcej na analizę danych. Osobiście jednak w mojej pracy licencjackiej i magisterskiej stosowałem właśnie przypisy wewnątrztekstowe w stylu harwardzkim, choć były to prace o charakterze humanistycznym.
Jak tworzyć przypisy krok po kroku?
Przyjrzyjmy się teraz procesowi tworzenia przypisów krok po kroku. Jak to zrobić, aby zachować spójność i spełnić wymagania promotora?
Zbieranie źródeł
Podstawą poprawnie wykonanych przypisów jest dokładne i systematyczne notowanie wszystkich źródeł, z których korzystasz. Ważne, aby każda książka, artykuł naukowy, czy strona internetowa były zapisane z pełnymi danymi bibliograficznymi. Zapisanie jedynie autora i tytułu często wydaje się wystarczające w danym momencie, ale podczas pisania pracy często brakuje kluczowych informacji, które później trzeba uzupełniać.
Dla przykładu, jeśli korzystasz z książki o zarządzaniu, pełne dane bibliograficzne wyglądają tak:
Nowak, J. (2020). Zarządzanie w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Ekonomiczne.
Jeśli natomiast korzystasz z artykułu w czasopiśmie naukowym, pamiętaj o uwzględnieniu tytułu czasopisma, numeru tomu i strony:
Wiśniewski, P. (2021). „Rola komunikacji w zarządzaniu zespołem”. Zarządzanie i Biznes, 34(2), 45–60.
W przypadku źródeł internetowych konieczne jest zapisanie pełnego adresu URL oraz daty dostępu:
Ministerstwo Zdrowia, „Aktualne wytyczne dotyczące szczepień”, dostęp: 01.12.2024, www.mz.gov.pl.
Wybór stylu cytowania
Równie istotne jest dostosowanie stylu cytowania do wymagań uczelni. Styl APA, popularny w naukach społecznych, kładzie nacisk na prostotę i spójność, wymagając podania autora, roku wydania i strony. Styl MLA, stosowany w literaturze, koncentruje się na szczegółach edytorskich, a norma ISO 690 jest często używana w technicznych i inżynieryjnych publikacjach.
W stylu APA zapis książki wygląda następująco:
Kowalski, J. (2018). Ekonomia na co dzień. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie.
Z kolei w stylu MLA:
Kowalski, Jan. Ekonomia na co dzień. Wydawnictwo Akademickie, 2018.
Styl należy wybrać jeszcze przed rozpoczęciem pisania pracy, ponieważ każda zmiana w późniejszym etapie wymaga dużego nakładu pracy, której możesz łatwo uniknąć.
Formatowanie przypisów w edytorze tekstu
Microsoft Word znacząco ułatwia pracę z przypisami. Aby wstawić przypis dolny, wystarczy, że skorzystasz z funkcji „Odwołania” i wybierzesz opcję „Wstaw przypis dolny”. Program automatycznie numeruje przypisy i dba o ich właściwe formatowanie.
Jeśli korzystasz z bardziej zaawansowanego oprogramowania do pisania prac naukowych (np. LaTeX), możesz użyć komendy \footnote{} dla przypisów dolnych lub \cite{} dla cytowań w tekście, dzięki czemu zyskasz pełną kontrolę nad formatowaniem przypisów.
Częste błędy w przypisach – jak ich uniknąć
W przypadku prac licencjackich najczęściej zdarzają się trzy rodzaje błędów związanych z przypisami. Wyjaśniam, jak ich uniknąć!
Niepełne dane bibliograficzne
Jednym z najczęstszych błędów w przypisach jest pomijanie kluczowych informacji o źródle. Brak autora, roku wydania, wydawnictwa czy numeru strony sprawia, że przypis stanie się nieczytelny, a do tego całkowicie bezużyteczny. Na przykład zapis „Historia Polski, PWN, s. 45” nie wyjaśnia, o którego autora chodzi, co w przypadku popularnych tematów może prowadzić do nieporozumień.
Rozwiązaniem jest konsekwentne notowanie pełnych danych bibliograficznych od samego początku. Dla każdej książki należy zapisać: imię i nazwisko autora, tytuł, wydawnictwo, rok wydania, miejsce wydania oraz numer strony, z której pochodzi cytowana treść. Na przykład: A. Kowalski, Historia filozofii, PWN, 2019, s. 12–14.
W przypadku artykułów naukowych istotne jest podanie także tytułu czasopisma, jego numeru, tomu oraz zakresu stron. Pełny przypis powinien wyglądać tak: J. Nowak, „Rozwój technologii w XXI wieku”, Technologia i Nauka, 34(2), 2021, s. 78–89.
Brak takich szczegółów niewątpliwie przełoży się na niższą oceną pracy, ponieważ jest to sprzeczne z zasadami tworzenia prac naukowych.
Niejasne odwołania
Niejasność w odwołaniach to problem, który często wynika z użycia skrótów takich jak „tamże” lub „ibid.” w sposób niewłaściwy. Skrót „tamże” odnosi się do tego samego źródła, co poprzedni przypis, ale jeśli czytelnik nie może łatwo zidentyfikować poprzedniego odniesienia, przypis traci sens. To właśnie dlatego zapis: „Tamże, s. 34” bez wcześniejszego odwołania po prostu wprowadza w błąd.
Aby uniknąć tego problemu, najlepiej jest unikać skrótów w przypisach w przypadku skomplikowanych prac z wieloma źródłami. Zamiast tego warto jasno wskaż źródło przy każdej informacji, np.: A. Kowalski, Historia filozofii, PWN, 2019, s. 34. Dzięki temu czytelnik zyskuje pełen obraz, bez konieczności poszukiwania wcześniejszych odwołań.
Błędy w formatowaniu
Formatowanie przypisów zgodnie z wymogami uczelni bywa dla wielu studentów wyzwaniem. Jednym z problemów jest mieszanie różnych stylów cytowania w jednej pracy. Jeśli raz stosuje się przypis w stylu APA, a innym razem w stylu MLA, wprowadza to do pracy zbędny chaos.
Rozwiązaniem tego problemu jest dokładne zapoznanie się z wymaganiami danej uczelni i wybór jednego stylu jeszcze przed rozpoczęciem pisania pracy. Przed oddaniem pracy skorzystaj z listy kontrolnej, aby upewnić się, że wszystkie przypisy są jednolite pod względem stylu i formatu. Dla pewności użyj narzędzi online do weryfikacji przypisów – dobrze pod tym względem sprawdza się ChatGPT lub Claude.
Wzory przypisów dla różnych typów źródeł
Przygotowałem gotowe wzory przypisów w najpopularniejszym stylu oksfordzkim dla różnych rodzajów źródeł, w tym źródeł nietypowych. Mam nadzieję, że ułatwi Ci to pracę nad licencjatem!
Książka
Książki są podstawowym źródłem w większości prac naukowych. Pełny przypis powinien zawierać autora, tytuł, wydawnictwo, rok wydania i numer strony. Przykład:
A. Kowalski, Historia filozofii, PWN, 2019, s. 12–14.
Jeśli książka ma więcej autorów, zapis wygląda następująco:
B. Malinowski, A. Nowak, Podstawy socjologii, Wydawnictwo Naukowe, 2020, s. 45–50.
W przypadku książek tłumaczonych należy wskazać tłumacza:
J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Księżyk, Wydawnictwo PWN, 2009, s. 98.
Jeżeli korzystasz z wydania elektronicznego pobranego z bazy danych, dodaj format oraz DOI lub link:
M. Smith, Digital Sociology, Routledge, 2021, e-book, doi:10.1234/5678.
Artykuł w czasopiśmie
Artykuły naukowe wymagają podania tytułu czasopisma, numeru tomu, numeru wydania oraz zakresu stron:
J. Nowak, „Rozwój technologii w XXI wieku”, Technologia i Nauka, 34(2), 2021, s. 78–89.
Dla artykułów zamieszczonych online należy dodać DOI:
K. Wiśniewski, „Edukacja w dobie pandemii”, Nauka i Edukacja, 12(4), 2020, s. 34–47, doi:10.1234/nauk.edu.2020.004.
Strona internetowa
Dla stron internetowych należy wskazać autora (lub instytucję), tytuł artykułu, datę dostępu i pełny adres URL:
Ministerstwo Edukacji, „Nowe wytyczne dla szkół”, dostęp: 01.12.2024, www.men.gov.pl.
Jeśli strona internetowa ma autora, to wpisz go przed nazwą instytucji lub firmy, która prowadzi serwis:
R. Trąbski, Ministerstwo Edukacji, „Nowe wytyczne dla szkół”, dostęp: 01.12.2024, www.men.gov.pl.
Film
Przypis do filmu powinien zawierać reżysera, tytuł, studio produkcyjne i rok produkcji. Opcjonalnie możesz dodać medium, np. DVD, streaming:
C. Nolan, Incepcja, Warner Bros., 2010, DVD.
K. Kieślowski, Dekalog, Telewizja Polska, 1989, dostęp: Netflix, 01.12.2024.
Podcast
Dla podcastów należy podać autora (lub prowadzącego), tytuł odcinka, tytuł podcastu, datę publikacji i adres URL:
J. Kowalski, „Czy AI zmieni świat?”, w: Sztuczna inteligencja w życiu codziennym, 15 maja 2023, dostęp: www.sztucznainteligencja.pl/podcast.
Gra komputerowa
Przypisy do gier komputerowych powinny zawierać tytuł, dewelopera, wydawcę, rok wydania i platformę:
CD Projekt Red, Wiedźmin 3: Dziki Gon, CD Projekt, 2015, PC.
Jeżeli cytujesz edycję specjalną, uwzględnij to w przypisie:
Rockstar Games, Grand Theft Auto V (Special Edition), Rockstar, 2013, PlayStation 5.
Wywiad
Wywiady mogą być zapisane jako opublikowane (np. w książkach, czasopismach) lub osobiste. Dla opublikowanych:
A. Nowak, „Rozmowa o literaturze”, w: Kultura i Sztuka, 12(3), 2020, s. 45–50.
Dla wywiadów osobistych:
Wywiad osobisty z Janem Kowalskim, 5 grudnia 2024.
Raport lub dokument urzędowy
Raporty wymagają wskazania autora (lub instytucji), tytułu, miejsca publikacji i roku:
Ministerstwo Finansów, „Raport o stanie budżetu na rok 2024”, Warszawa, 2024.
Dla dokumentów online:
Główny Urząd Statystyczny, „Demografia Polski 2023”, dostęp: 02.12.2024, www.gus.pl/demografia.
Praca dyplomowa lub naukowa
Przypisy do prac dyplomowych powinny zawierać autora, tytuł pracy, typ pracy, uczelnię i rok:
J. Wiśniewski, Wpływ technologii na edukację, praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, 2020.
Wystawa lub dzieło sztuki
Jeśli odwołujesz się do dzieła sztuki, musisz podać autora, tytuł dzieła, rok powstania i miejsce wystawienia:
J. Matejko, Bitwa pod Grunwaldem, 1878, Muzeum Narodowe w Warszawie.
Dla wystaw dodaj nazwę wystawy:
„Impresjoniści i natura”, Muzeum Orsay, Paryż, 2024.
Post w mediach społecznościowych
Posty na platformach społecznościowych powinny zawierać autora, treść (lub streszczenie), platformę, datę publikacji i link:
J. Kowalski, „Technologia zmienia świat!”, Twitter, 15 listopada 2024, dostęp: twitter.com/kowalski/status/123456.